Chiết áp là gì? Ký hiệu & cách đấu chiết áp chuẩn (2025)

Là một loại linh kiện phổ biến, chiết áp được sử dụng rộng rãi trong đời sống hàng ngày, từ cái núm vặn volume trên amply đến bộ điều chỉnh độ sáng đèn. Tuy nhiên nhiều người vẫn chưa hiểu rõ về nguyên lý và cách sử dụng chiết áp. Cùng chúng tôi tìm hiểu ngay trong bài viết dưới đây nhé!

1. Chiết áp là gì?

Chiết áp có tên tiếng Anh là Potentiometer (thường gọi tắt là "pot"). Về bản chất, nó là một loại điện trở biến đổi (variable resistor) có 3 cực (chân). Nó hoạt động như một bộ chia điện áp (voltage divider) có thể điều chỉnh được.

Cấu tạo cơ bản gồm một dải vật liệu điện trở (element) với hai đầu cố định (cực 1 và cực 3) và một tiếp điểm di động (con chạy - wiper, nối ra cực 2) có thể trượt hoặc xoay dọc theo dải điện trở đó. Khi con chạy di chuyển, nó sẽ chia tổng điện trở giữa cực 1 và 3 thành hai phần có giá trị thay đổi.

Nếu đặt một điện áp V vào hai cực cố định (1 và 3), thì điện áp lấy ra giữa một cực cố định (ví dụ cực 1) và con chạy (cực 2) sẽ thay đổi tỷ lệ với vị trí của con chạy trên dải điện trở. Chính vì khả năng "chiết" (trích xuất) ra một phần điện áp mong muốn từ điện áp tổng, nên nó có tên là "chiết áp".

Tóm lại, chiết áp là một loại biến trở cho phép điều chỉnh giá trị điện trở (khi dùng 2 chân) hoặc điều chỉnh mức điện áp đầu ra (khi dùng cả 3 chân), từ đó giúp kiểm soát cường độ dòng điện, mức tín hiệu, hoặc các đại lượng khác trong mạch điện.

Lưu ý: Có nhiều người gọi nhầm là "triết áp" (do lỗi chính tả).

→ Ký hiệu chiết áp trong sơ đồ mạch

Trong các bản vẽ mạch điện, chiết áp (potentiometer) và biến trở (rheostat - thường dùng 2 chân của chiết áp) có các ký hiệu chuẩn hóa. Tùy theo tiêu chuẩn (IEC hoặc ANSI/IEEE) và loại chiết áp, ký hiệu có thể hơi khác nhau.

Dưới đây là một số ký hiệu thường gặp:

Trong đó (theo hình ảnh gốc):

• Hình a: Ký hiệu chung cho chiết áp (3 cực).
• Hình b: Có thể là biến trở (rheostat) hoặc chiết áp dùng như biến trở (nối cực 2 với 1 hoặc 3).
• Hình c: Chiết áp có điểm nối ra phụ (tapped potentiometer).

Ký hiệu chuẩn quốc tế thường dùng là hình chữ nhật (IEC) hoặc đường ziczac (ANSI) với một mũi tên chỉ vào giữa để biểu thị con chạy (cực 2).

→ Đặc điểm và Phân loại chiết áp

Có nhiều cách phân loại chiết áp dựa trên các đặc điểm khác nhau:

• Theo vật liệu làm điện trở:
  • Chiết áp màng than (Carbon Film): Phổ biến nhất, giá rẻ. Dải điện trở được làm bằng một lớp bột than graphit trộn với bột kết dính phủ lên một đế cách điện. Thường dùng trong các ứng dụng âm thanh, điện tử tiêu dùng.
  • Chiết áp dây quấn (Wirewound): Dải điện trở được làm bằng dây hợp kim điện trở (như Nichrome) quấn quanh một lõi cách điện (thường là gốm). Loại này có độ bền cao, chịu được công suất lớn hơn và độ chính xác tốt hơn, thường dùng trong công nghiệp, đo lường.
  • Chiết áp Cermet, Nhựa dẫn điện (Conductive Plastic): Các loại vật liệu khác cho độ bền và độ ổn định cao hơn màng than.
• Theo dạng điều chỉnh:
  • Chiết áp xoay (Rotary Potentiometer): Loại phổ biến nhất, điều chỉnh bằng cách xoay một trục. Dải điện trở có dạng vòng cung.
  • Chiết áp trượt (Slide Potentiometer / Fader): Điều chỉnh bằng cách trượt một cần gạt dọc theo một đường thẳng. Dải điện trở có dạng thẳng. Thường thấy trên các bàn trộn âm thanh (mixer).
  • Chiết áp nhiều vòng (Multiturn Potentiometer / Helipot): Cần xoay nhiều vòng (thường là 10, 20 vòng) để con chạy đi hết dải điện trở. Cho phép điều chỉnh rất chính xác, thường dùng trong các mạch tinh chỉnh, đo lường.
  • Chiết áp tinh chỉnh (Trimmer / Trimpot): Loại chiết áp nhỏ, thường gắn trên mạch in (PCB), điều chỉnh bằng tua vít nhỏ, dùng để hiệu chỉnh mạch một lần hoặc ít khi thay đổi.
• Theo quy luật biến đổi điện trở (Taper):
  • Chiết áp tuyến tính (Linear Taper - Ký hiệu B): Điện trở thay đổi tuyến tính (đều) theo góc xoay hoặc vị trí trượt. Dùng cho các ứng dụng điều khiển thông thường (độ sáng đèn, tốc độ quạt...).
  • Chiết áp Logarit (Logarithmic Taper / Audio Taper - Ký hiệu A): Điện trở thay đổi theo hàm logarit. Phù hợp với cách tai người cảm nhận âm thanh, nên được dùng chủ yếu cho các nút điều chỉnh âm lượng (volume).
  • Chiết áp Anti-Log (Reverse Logarithmic Taper - Ký hiệu C): Ngược lại với loại logarit.
• Theo số lượng đơn vị (Gangs):
  • Chiết áp đơn (Single Gang): Chỉ có một bộ điện trở và con chạy.
  • Chiết áp đôi (Dual Gang / Stereo): Có hai bộ điện trở riêng biệt nhưng được điều khiển chung bởi một trục xoay. Thường dùng để điều chỉnh âm lượng cho cả hai kênh trái/phải (Stereo) cùng lúc.
  • Chiết áp nhiều tầng (Multi-Gang): Có nhiều hơn hai bộ.
• Theo các đặc điểm khác: Có công tắc tích hợp (switched pot), có điểm nối ra phụ (tapped pot)...

→ Chiết áp có công dụng gì?

Với khả năng điều chỉnh điện trở hoặc điện áp, chiết áp được sử dụng cực kỳ rộng rãi trong các mạch điện và điện tử:

• Điều khiển âm lượng (Volume Control): Ứng dụng phổ biến nhất trong amply, loa, đài radio... (thường dùng loại logarit A).
• Điều chỉnh âm sắc (Tone Control): Điều chỉnh bass/treble trong các mạch âm thanh.
• Điều chỉnh độ sáng đèn (Dimmer): Dùng để thay đổi độ sáng của bóng đèn (thường dùng loại tuyến tính B, công suất phù hợp).
• Điều chỉnh tốc độ động cơ/quạt: Thay đổi điện áp cấp cho động cơ để điều khiển tốc độ (thường dùng loại tuyến tính B, công suất phù hợp).
• Điều chỉnh trong mạch điện tử: Tinh chỉnh điện áp tham chiếu, độ lợi khuếch đại, tần số dao động...
• Làm cảm biến vị trí (Position Sensor): Vị trí góc xoay hoặc vị trí trượt của con chạy có thể được chuyển đổi thành tín hiệu điện áp tương ứng, dùng để đo vị trí trong các cơ cấu cơ khí (ví dụ: cảm biến vị trí bướm ga, joystick...).
• Giao diện người dùng: Làm núm vặn, cần gạt để người dùng tương tác, điều chỉnh các thông số của thiết bị.

→ Sơ đồ chiết áp trong mạch (âm thanh)

Tham khảo sơ đồ nguyên lý dùng chiết áp đôi (dual gang) để điều chỉnh âm lượng cho hai kênh loa:

Trong đó:

• Input L và Input R: Là đường tín hiệu âm thanh vào cho kênh trái (Left) và phải (Right).
• Chiết áp đôi: Có hai tầng điện trở riêng biệt, mỗi tầng có 3 chân, được điều khiển chung bởi một trục xoay.
• Tín hiệu vào (Input) được đưa vào chân 1 của mỗi tầng. Chân 3 được nối đất (GND).
• Tín hiệu ra (Output) được lấy ra từ con chạy (chân 2) của mỗi tầng, đưa đến mạch khuếch đại và ra loa (R_Right và L_Left).

Khi xoay núm vặn, vị trí con chạy (chân 2) thay đổi, làm thay đổi tỷ lệ điện áp tín hiệu được lấy ra so với tín hiệu vào, từ đó điều chỉnh được âm lượng của cả hai kênh loa đồng thời.

Tương tự, trong các mạch điện khác, chiết áp cũng được đấu nối theo nguyên lý bộ chia áp hoặc biến trở tùy theo mục đích sử dụng.

3. Phân loại chiết áp theo số chân (Thường gặp)

Trong thực tế sửa chữa và lắp đặt, anh em thường phân biệt chiết áp dựa theo số lượng chân tiếp điểm:

→ Chiết áp 3 chân

Đây là loại chiết áp đơn (single gang) cơ bản và thông dụng nhất. Nó có cấu tạo đơn giản với ba chân ra:

• Chân 1 và Chân 3: Hai đầu cố định của dải điện trở.
• Chân 2: Chân của con chạy (wiper).

Chiết áp 3 chân được ứng dụng rất nhiều, từ điều khiển âm lượng mono, điều chỉnh độ sáng đèn, tốc độ quạt (như làm Dimmer), đến việc tạo điện áp tham chiếu trong các mạch điện tử.

→ Chiết áp 6 chân

Không phổ biến bằng loại 3 chân, nhưng chiết áp 6 chân cũng rất quen thuộc, đặc biệt trong các thiết bị âm thanh nổi (Stereo).

Về cơ bản, chiết áp 6 chân chính là chiết áp đôi (dual gang). Nó bao gồm hai bộ chiết áp 3 chân độc lập được tích hợp chung vào một trục xoay. Mỗi bộ 3 chân sẽ điều khiển một kênh riêng biệt (ví dụ: kênh trái và kênh phải).

Ưu điểm của chiết áp 6 chân (đôi) là tiết kiệm không gian, linh kiện và cho phép điều chỉnh đồng bộ cả hai kênh chỉ bằng một núm vặn.

(Thông tin về "chiết áp 6 chân 1 tầng" dùng điều chỉnh 4 thiết bị trong bài gốc có vẻ không chính xác hoặc đề cập đến một loại linh kiện rất đặc biệt, không phổ biến).

4. Hướng dẫn cách đo kiểm tra chiết áp chuẩn

Các thông số kỹ thuật (giá trị điện trở tổng, quy luật biến đổi A/B) của chiết áp thường được ghi trực tiếp trên vỏ. Tuy nhiên, anh em có thể dùng đồng hồ vạn năng (multimeter) để đo kiểm tra xem chiết áp còn hoạt động tốt hay không, hoặc để xác định giá trị nếu thông số bị mờ.

Cách thực hiện:

1. Chuẩn bị: Cần có đồng hồ vạn năng có chức năng đo điện trở (Ω).
2. Chỉnh thang đo: Chuyển đồng hồ sang thang đo điện trở (Ω). Chọn thang đo phù hợp, lớn hơn một chút so với giá trị điện trở tổng dự kiến của chiết áp (ví dụ: nếu chiết áp ghi 10K, chọn thang 20KΩ).
3. Đo tổng trở: Đặt hai que đo của đồng hồ vào hai chân cố định (chân 1 và chân 3). Giá trị đọc được trên đồng hồ phải gần bằng giá trị điện trở danh định ghi trên vỏ chiết áp (ví dụ: 10KΩ). Giá trị này phải không đổi khi anh em xoay trục chiết áp. Nếu giá trị này sai lệch quá nhiều hoặc không đo được (hở mạch), chiết áp có thể bị hỏng phần dải điện trở.

   

4. Đo điện trở con chạy: Giữ một que đo ở chân 1 (hoặc 3), que còn lại đặt vào chân giữa (chân 2 - con chạy). Từ từ xoay trục chiết áp từ đầu này sang đầu kia. Giá trị điện trở đọc được trên đồng hồ phải thay đổi mượt mà từ 0 Ω đến giá trị tổng trở (hoặc ngược lại). Nếu kim đồng hồ (hoặc số hiển thị) nhảy lung tung, lúc có lúc không, hoặc bị đứt quãng ở một vị trí nào đó, thì con chạy hoặc dải điện trở đã bị mòn, tiếp xúc kém, cần thay thế chiết áp.

   

Lưu ý khi đo:

• Luôn tháo chiết áp ra khỏi mạch điện hoặc ít nhất là ngắt nguồn điện của mạch trước khi đo điện trở.
• Không chạm tay đồng thời vào cả hai đầu que đo hoặc vào các chân chiết áp đang đo, vì điện trở cơ thể người sẽ làm sai lệch kết quả đo.

5. Hướng dẫn cách đấu chiết áp cho quạt trần

Chiết áp (thường là loại dây quấn có công suất phù hợp) cũng được sử dụng để điều chỉnh tốc độ quạt trần thay cho hộp số cơ. Cách đấu nối cũng khá đơn giản.

Cách đấu chiết áp (dimmer) cho quạt trần về cơ bản là mắc nối tiếp chiết áp vào một trong hai dây cấp nguồn cho quạt (thường là dây pha/dây nóng L). Chiết áp lúc này hoạt động như một biến trở để thay đổi điện áp đặt vào động cơ quạt, từ đó điều chỉnh tốc độ quay.

Anh em có thể tham khảo sơ đồ nguyên lý dưới đây:

Cụ thể các bước (tham khảo, cần xem kỹ hướng dẫn của chiết áp cụ thể):

1. Ngắt nguồn điện: Tắt aptomat hoặc cầu dao cấp điện cho quạt.
2. Xác định dây: Xác định dây nguồn cấp cho quạt (thường là dây pha L và dây trung tính N).
3. Đấu nối tiếp: Cắt dây pha (L). Nối một đầu dây pha từ nguồn điện vào một cực của chiết áp (ví dụ L-in). Nối cực còn lại của chiết áp (ví dụ L-out) vào đầu dây pha đi lên quạt.
4. Nối dây trung tính: Dây trung tính (N) từ nguồn được nối thẳng lên quạt, không đi qua chiết áp.
5. Kiểm tra và hoàn thiện: Kiểm tra lại các mối nối đảm bảo chắc chắn, cách điện an toàn. Lắp lại mặt nạ chiết áp. Cấp lại nguồn điện và thử hoạt động.

Lưu ý quan trọng:

• Luôn luôn ngắt nguồn điện trước khi thực hiện đấu nối.
• Phải chọn loại chiết áp (dimmer) đúng loại dành cho động cơ quạt và có công suất chịu tải lớn hơn công suất của quạt. Dùng sai loại dimmer (ví dụ dimmer cho đèn sợi đốt) có thể gây hỏng quạt hoặc cháy dimmer.
• Nếu không rõ về kỹ thuật điện, anh em nên nhờ thợ điện có chuyên môn thực hiện để đảm bảo an toàn.

6. Mời anh em xem thêm bài khác

>>> Xem các loại Quạt tại Mecsu: https://mecsu.vn/san-pham/quat.nKKQ

>>> 1000+ Mã Sản Phẩm Đầu Cosse: https://mecsu.vn/san-pham/dau-cosse.Q1j

Mời anh em xem thêm:

•  Cooling Tower: Cấu tạo & Phân loại tháp giải nhiệt
•  Điện áp là gì? Đơn vị và ký hiệu điện áp
•  Chiller: Cấu tạo & cách hoạt động

Hy vọng với một số chia sẻ của Mecsu về chiết áp, đã cung cấp cho bạn thêm nhiều kiến thức thú vị về loại linh kiện rất gần gũi xung quanh ta. Hiểu về chiết áp và cách hoạt động của nó sẽ rất có lợi, đặc biệt là với các anh em dân kỹ thuật.